Το Χρονικόν του Μορέως

Tα Χρονικά του Μορέως —όπως κατά συνθήκη επικράτησε να ονομάζονται— είναι σειρά κειμένων του 14ου αι., αναφερομένων στην εξέλιξη του Φραγκικού πριγκιπάτου της Πελοποννήσου, ιδρυθέντος μετά την Δ´ Σταυροφορία, του οποίου αφηγούνται την ιστορία χρονογραφικά, σύμφωνα με το μεσαιωνικό σύστημα.
Διεσώθησαν στις Ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες και από τις αρχές του περασμένου αιώνα έχουν ανευρεθεί αυτές οι παλιές χρονογραφίες του Μορέως σε τέσσερις διαφορετικές γλώσσες: δημώδη Ελληνική, Γαλλική, Ιταλική και Αραγωνική.




Η μελέτη των τεσσάρων τούτων αλλόγλωσσων, αλλά κοινής προελεύσεως διατυπώσεων, απαίτησε κόπους μακρούς, η δε έρευνα εν γένει περί τα κείμενα απασχόλησε το πνεύμα και επιβράχυνε την ζωή σπουδαίων επιστημόνων, από του ρομαντικού Buchon, ο οποίος το 1825 ανακίνησε το θέμα τούτο, του θετικού Hopf κατόπιν, μέχρι του δικού μας Αδαμαντίου, ο οποίος προς τιμή της Ελληνικής επιστήμης κατόρθωσε να δώσει μια θετική κατεύθυνση στο τόσο δυσχερές και πολύπλοκο ζήτημα της αρχικής προέλευσης των Χρονικών, το οποίο ακόμη παραμένει άλυτο.


Από την διατύπωση του Χρονικού στα Ελληνικά, η οποία είναι και η μόνη έμμετρη, διασώθηκαν περισσότερα του ενός χειρόγραφα: της Κοπεγχάγης (Codex Havniensis 57), όπου το κείμενο αποτελούμενο από 9219 πολιτικούς στίχους, παρουσιάζεται με την αρχαιότερη και πληρέστερη μορφή με την οποία συγγενεύει στενά ο κώδικας του Τουρίνου (Ταυρίνειος, Taurinensis B.II.I) καθώς και των Παρισίων (Codex Parisinus: 2898 grec) του οποίου το κείμενο αποτελούμενο από 8191 στίχους, παρουσιάζει, σε σύγκριση με αυτό της Κοπεγχάγης, σημαντικές ελλείψεις και παραλλαγές, μετρικές και γλωσσικές εξομαλύνσεις και μετριάσεις ή εξαλείψεις των καθ᾽υπερβολή πικρών κατά των Ελλήνων μομφών.

Το τελευταίο αυτό κείμενο, το οποίο γνώριζαν και άλλοι παλαιότεροι ερευνητές, μεταξύ των οποίων ο περίφημος Δουκάγγιος και το οποίο ο Buchon έφερε πρώτος στο φως, σώζεται σε δύο ακόμη νεότερα αντίγραφα, όπως ο νεότερος Παρισινός Κώδικας (2753) και αυτός της Βέρνης (509 grec), παρουσιάζοντας ακριβώς τις ίδιες παραλείψεις και αλλοιώσεις.


Στα Ελληνικά κείμενα αξίζει να προστεθεί η επιτομή του Δωροθέου Μονεμβασίας (Ψευδο Δωρόθεος) και ειδικά το τμήμα που επιγράφεται «Περί πότε επήραν οι Φράγγοι των Μορέαν» το οποίο είναι πεζή διασκευή του έμμετρου κειμένου του Χρονικού του Μορέως.

Διασκευή της Ελληνικής διατύπωσης ή μάλλον περιληπτική και μάλιστα κακή μετάφραση, είναι και το Ιταλικό κείμενο, σωζόμενο σε ένα μοναδικό χειρόγραφο της Βενετίας, του Μαρκιανού κώδικος (Append. Ital. CI. VIII, No 712) μαζί με την Ιστορία του βασιλείου της Ρωμανίας, δηλαδή του Μορέως του Σανούδου. Αμφότερα τα κείμενα αυτά έφερε στο φως ο Hopf με την δημοσίευσή τους στο έργο του, Chroniques Gréco-romanes Inédites ou Peu Connues.


Το Αραγωνικό κείμενο είναι ένα από τα βιβλία τα οποία συντάχθηκαν κατόπιν εισήγησης του θιασώτη της ιστορίας Johan Fernandez de Heredia, μεγάλου μαΐστρου του τάγματος των Σπιταλιωτών του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, ιδιότητα με την οποία επισκέφθηκε τον Μορέα, όταν οι Σπιταλιώτες έλαβαν ως ενέχυρο και τελικά αγόρασαν την χώρα από τον Όθωνα Βρουνσβιγικόν (1376-1377) σύζυγο της βασίλισσας της Νεαπόλεως Ιωάννας. Το κείμενο αυτό επιγράφεται: «Βιβλίον των άθλων και κατακτήσεων του πριγκιπάτου του Μορέως» και αποτελεί μέρος της Grant Cronica de los conquiridores, το δε χειρόγραφο σωζόμενο στην βιβλιοθήκη του δούκα d’Osuna, το οποίο βρέθηκε το 1880 από τον κόμη Riant, δημοσιεύθηκε μετά από πέντε χρόνια στην Γενεύη από τον Alfred Morel-Fatio. Ο συμπιλητής του Αραγωνικού Χρονικού διηγείται τα γεγονότα με σειρά παρόμοια των άλλων Χρονικών, προχωρεί όμως κατόπιν πολύ πέραν εκείνων κι έτσι από το 1302 έως το 1377, όπου και σταματά, η αφήγησή του είναι πρωτότυπη ή πάντως, οφείλεται σε άλλες πηγές. Το Χρονικό αυτό ολοκληρώθηκε την 24η Οκτωβρίου του 1393.

Το Γαλλικό κείμενο του Χρονικού του Μορέως διασώθηκε στο επίσης μοναδικό χειρόγραφο των Βρυξελλών (αριθ. 15702) το οποίο ανακαλύφθηκε από τον Buchon και δημοσιεύθηκε από τον ίδιο το 1845, ταυτόχρονα με την πρώτη έκδοση του Ελληνικού κειμένου της Κοπεγχάγης. Το κείμενο αυτό φέρει την επιγραφή: C’ est le livre de la Conqueste de Constantinople et de l’ empire de Romanie, et dou pays de la Princee de la Moree, qui fu trove en un livre qui fu jadis del noble baron Messire Bartholomee Guys, le grant connestable, lequel livre il avoit en son chastel d’ Estives. Η επιγραφή αυτή αν είχε μεταφραστεί στα Ελληνικά την εποχή εκείνη, θα είχε περίπου ως εξής: «Ἐτοῦτο ἔνι τό βιβλίον τῆς Κουγκέστας τῆς Κωνσταντίνου Πόλης καί τοῦ βασιλείου τῆς Ρωμανίας καί τοῦ τόπου τοῦ Πριγκιπάτου τοῦ Μορέως, τό ὅποιον εὑρέθη μέσα εἰς ἕνα ἄλλον βιβλίον, ὅπου ἦταν τοῦ εὐγενικοῦ μπαροῦ μισίρ Μπαρτολομαίου Γκύζη, τοῦ μεγάλου κοντόσταυλου καί τό εἶχεν εἰς τό καστέλλιν του τῆς Θηβοῦ».

Πράγματι, όπως σαφώς διαπιστώνεται από την παραπάνω επιγραφή, το Γαλλικό κείμενο προέρχεται από άλλο παλαιότερο βιβλίο, του οποίου μάλιστα αποτελεί τρόπον τινά επιτομή, εντούτοις αυτό παρουσιάζει την ίδια αναλογία με το έμμετρο Ελληνικό χρονικό, ώστε, αντί να αρκεστούμε στην υπόδειξη παραδειγμάτων, τα οποία, οσαδήποτε και αν ήσαν, θα φαίνονταν μεμονωμένα ή σποραδικά, προτιμήσαμε στην παρούσα έκδοση να παραλληλίσουμε ολόκληρο το Ελληνικό κείμενο προς το Γαλλικό, υποδεικνύοντας τα αντίστοιχα χωρία με την παράθεση των σχετικών παραγράφων της τελευταίας και άριστης έκδοσης του γαλλικού κειμένου του Longnon.


Ο παραλληλισμός αυτός του Ελληνικού κειμένου προς το Γαλλικό, ο οποίος αποτελεί χαρακτηριστική καινοτομία της παρούσας έκδοσης, όχι μόνο διευκολύνει την λεπτομερή σύγκριση των δύο κυριοτέρων διατυπώσεων του Χρονικού, αλλά επιτρέπει και την πρόχειρη ακόμη έρευνα, μέσω απλής παρακολούθησης των υποσημειώσεων και της σειράς του αύξοντος αριθμού των παραγράφων, με την οποία διαπιστώνει τις σχετικά λιγοστές διαφορές μεταξύ των δύο διατυπώσεων. Διαφορές ως προς τις λεπτομέρειες, βεβαίως, υπάρχουν αρκετές και αυτές σημειώνονται κάθε φορά στα υποσημειούμενα σχόλια, πολύ περισσότερες είναι όμως οι υπάρχουσες στο Αραγωνικό κείμενο, του οποίου και η υφή εν γένει είναι διάφορη, όπως διάφοροι είναι οι σκοποί και οι όροι κάτω από τους οποίους συντάχθηκε. Παρόλα αυτά η διάταξη εν γένει τη ύλης σε όλες τις διατυπώσεις των Χρονικών είναι περίπου η ίδια.


⁂


Η διήγηση του Χρονικού αποτελείται από δύο άνισα μέρη: Το πρώτο είναι σύντομο προοίμιο πραγματευόμενο κατ᾽αρχάς περί της πρώτης σταυροφορίας· ευθύς δε αμέσως, με την υπερπήδηση χρονικού διαστήματος ενός ολόκληρου αιώνα, μεταφερόμαστε στην Δ σταυροφορία, όπου η διήγηση παρουσιάζει την όποια σχέση του αφηγήματος με το έργο του πρωτοστράτορος της Καμπανίας, Γοδοφρείδου Βιλεαρδουίνου: Περί κατακτήσεως της Κωνσταντινουπόλεως.


Το προοίμιον περιλαμβάνει διάφορες άλλες ειδήσεις για την Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως, από την ίδρυση μέχρι την διάλυσή της, (1204-1261). Κατόπιν το Χρονικό εισέρχεται στο κυρίως θέμα του, με το δεύτερο μέρος, το οποίο είναι και πολύ μακρότερο, όπου η αφήγηση αρχίζει με την εκστρατεία και κατάκτηση του Μορέως από τους Φράγκους και την ίδρυση του πριγκιπάτου αρχικά κάτω από την ηγεμονία του Καμπανέση και κατόπιν των δύο Γοδοφρείδων Βιλεαρδουίνων, πατέρα και γιου, όπου οι ιστορικές ανακρίβειες για τα πρόσωπα και τα γεγονότα σ᾽αυτό το σημείο βρίθουν, ώστε πολλές φορές αποβαίνει δυσχερής, όχι μόνον η διακρίβωση των γεγονότων από τα υποσημειούμενα σχόλια, αλλά και αυτή ακόμη η απλή ανάγνωση και στη συνέχεια η παρακολούθηση του κειμένου.


Κέντρο της αφηγήσεως αποτελεί η περίοδος της ηγεμονίας του Γουλιέλμου Βιλεαρδουίνου, (1245-1278), ο οποίος είναι και ο κυριότερος ήρωας της προτιμήσεως του Χρονογράφου, μετά δε τον θάνατο αυτού αρχίζει η περίοδος της παρακμής με τους βαΐλους του βασιλέως της Νεαπόλεως και τους δύο αλλεπάλληλους συζύγους της Ισαβέλλας Βιλεαρδουίνης, τον Φλωρέντιο Αναγαυϊκό κατ᾽αρχάς, (1289-1297), κατόπιν δε τον Φίλιππο της Σαβοΐας, (1301-1307).


Κατά την περίοδο αυτή σταματούν τα Χρονικά του Μορέως· το μεν Ελληνικό και Ιταλικό περί τα γεγονότα του 1292, το δε γαλλικό περί το 1305, αν και από ένα χρονολογικό πίνακα παρατιθεμένου στην αρχή του Γαλλικού κειμένου έχουμε ειδήσεις μέχρι το έτος 1333. Το Αραγωνικό Χρονικό εξακολουθεί την διήγησή του περαιτέρω μέχρι το έτος 1377, όταν οι Σπιταλιώτες της Ιερουσαλήμ αγόρασαν τον Μορέα από τον σύζυγο της βασιλίσσης της Νεαπόλεως Ιωάννας, όπως προαναφέρθηκε.




⁂


Από λογοτεχνικής άποψης, ενώ το Γαλλικό κείμενο, το οποίο εντούτοις είναι, όπως είπαμε προηγουμένως, επιτομή άλλου πληρέστερου βιβλίου, «παρουσιάζει πραγματική επική χάρη και υπενθυμίζει ενίοτε τις θελκτικότερες σελίδες του Froissart», το Ελληνικό κείμενο, απεναντίας, είναι άχαρος λόγος που χωλαίνει σε στίχους και στο γλωσσικό ιδίωμα πλήρες Φραγκισμών, οι οποίοι προδίδουν την καταγωγή του συγγραφέως πολύ περισσότερο από τα γραφόμενα σε αυτά εναντίον των Ελλήνων.

Το ασήμαντο τούτο από λογοτεχνικής άποψης κείμενο είναι παρόλα ταύτα, αν όχι «το μεγαλύτερο μνημείο της νέας μας γλώσσας», όπως λέει ο Μ. Τριανταφυλλίδης, πάντως σπουδαιότατο για τις άφθονες πληροφορίες και τα νέα στοιχεία τα οποία παρουσιάζει, ιδίως σε συνάρτηση με τις παραλλαγές του Παρισινού κώδικα, ο οποίος παρέχει από γλωσσική άποψη γνησιότερα στοιχεία.

Για την ακριβή χρονολογία της σύνταξης των Χρονικών, της σχέσης των κειμένων μεταξύ τους, της προέλευσης των πηγών και του συγγραφέως, έχουν διατυπωθεί οι πλέον αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις.


Αναφορικά μεν ως προς το ζήτημα των χρονολογιών έχει διαπιστωθεί ότι η σύνταξη των Ελληνικών κειμένων πραγματοποιήθηκε περί το 1388, του κώδικα Κοπεγχάγης πριν την ημερομηνία αυτή, του δε Παρισινού μετά το 1388. Το Γαλλικό κείμενο εκτιμάται ότι γράφηκε μεταξύ των ετών 1332-1346, ενώ ως προς το Αραγωνικό δεν τίθεται ζήτημα, διότι όπως ειπώθηκε προηγουμένως, τα περί της συγγραφής του είναι αρκούντως γνωστά.

Ως προς το ζήτημα του συγγραφέως του Ελληνικού κειμένου και δη αυτού της Κοπεγχάγης νομίζουμε ότι λέχθηκε και υποστηρίχθηκε κατά κόρον πλέον ότι ήταν Γασμούλος και όχι γνήσιος Φράγκος. Είναι ανάγκη να παρατηρήσουμε ότι στον Μορέα, λόγω ελλείψεως Γαλλίδων γυναικών, η τρίτη ή το πολύ η τέταρτη γενιά των αρχικών κατακτητών ήσαν μιγάδες, από τους απογόνους του πρίγκιπα Γουλιέλμου Βιλεαρδουίνου, μέχρι του τελευταίου ιππότη ή αστού. Η δε μιγάδα αυτή Φραγκική κοινωνία έχοντας σαν παράδειγμα αυτόν τον πρίγκιπα μιλούσε την δημώδη Ελληνική με τόση ευκολία, ώστε αυτή κατάντησε το σύνηθες γλωσσικό ιδίωμα και βαθμηδόν η μοναδική μητρική τους γλώσσα. 
Δεν είναι δυνατόν να ληφθεί σοβαρά υπ᾽όψη ο ισχυρισμός του Μουντάνερ, ότι κατά την εποχή του οι ευγενείς ιππότες του Μορέως μιλούσαν την Γαλλική, όπως στην Γαλλία, διότι αυτό είναι αντίθετο και προς την λογική και προς τις άλλες διαπιστώσεις και αποδείξεις που αντλούμε από τα γεγονότα. Το ζήτημα της καταγωγής του συγγραφέως δεν είναι άλλωστε εντελώς ανεξάρτητο από τα ζητήματα της σχέσης των διαφόρων κειμένων μεταξύ τους και της αρχικής προελεύσεως του Χρονικού.




⁂


Γενικότερα είναι δυνατόν να λεχθεί ότι, αν τα Χρονικά του Μορέως θεωρούνται σήμερα γνωστά και δεν παρουσιάζουν πλέον το αρχικό ενδιαφέρον σαν επιστημονικό θέμα, δεν έχουν εντούτοις ερευνηθεί επαρκώς και οριστικώς, ούτε τα ζητήματα της μεταξύ των διαφόρων διατυπώσεων σχέσεως, ούτε, κατά μείζονα λόγο, δόθηκε ικανοποιητική και πλήρη λύση στο πολύπλοκο και δυσχερές πρόβλημα της αρχικής προέλευσης των Χρονικών. Πάντως μπορούμε να πούμε σε σχέση με το Ελληνικό κείμενο της Κοπεγχάγης, ότι ο συγγραφέας ή ο μεταφραστής απευθύνεται, όχι σε Έλληνες, αλλά σε Φράγκους που μιλούσαν Ελληνικά, το γεγονός δε αυτό αποδεικνύει ότι η φραγκική κοινωνία εξελληνίσθηκε νωρίς ως προς την γλώσσα.


Το δε λίγο μεταγενέστερο κείμενο του Παρισινού κώδικα διασκευασμένο από Έλληνα για Έλληνες, όπως και η μετέπειτα αθρόα μετάφραση και παραγωγή Ελληνικών ρομάντζων κατά τα πρότυπα της Δύσεως αποδεικνύουν ότι η Φραγκοκρατία υπήρξε όχι μόνο κέντρο διέγερσης των εθνικών δυνάμεων, το οποίο αφύπνισε τις κοινωνικές αρετές και τα εθνικά ιδεώδη, αλλά και κίνητρο για την δική μας γλωσσική και λογοτεχνική αναγέννηση.

Το Χρονικόν του Μορέως

Το πλήρες κείμενο ανωνύμου συγγραφέως του 14ου αι.

☙

Αναφορές-Βιβλία

Κύρια αναφορά

Τα χρονικά του Μορέως, Αδαμαντίου Ι. Αδαμαντίου (google book)

Ιστορία της Ρωμανίας, Μαρίνος Σανούδος Τορσέλλο (Ήλιος E.I.E.)

Τα χρονικά του Μορέως (Γαλλικό κείμενο)

Χρονικόν του Μορέως (wikipedia)

Το Χρονικόν τοῦ Μορέως (ΕΚΠΑ)

Φωτογραφίες (wikipedia)

Πηγή