Το παιδομάζωμα και ο υποχρεωτικός εξισλαμισμός των νεοσύλλεκτων έχει αποτελέσει μείζον ιστοριογραφικό ζήτημα και οφείλει να συζητηθεί εκτενέστερα. Ήδη από τον ύστερο 14ο αιώνα οι οθωμανοί σουλτάνοι έπαιρναν νεαρά αγόρια δέκα-δώδεκα χρονών για στρατιωτική και αυλική υπηρεσία εν είδει φόρου από τις χριστιανικές περιοχές που είχαν κατακτήσει (Demetriades, 1993). Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την ολοκλήρωση της κατάκτησης των Βαλκανίων (δεύτερο μισό του 15ου αιώνα), η πρακτική αυτή εξελίχθηκε σταδιακά σε θεσμό στρατολόγησης με γραφειοκρατικές διαδικασίες, γνωστό ως ντεβσιρμέ (devşirme) ή παιδομάζωμα, όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται στα ελληνικά (Ágoston, 2009·Παπούλια, 2011).
Οι νεοσύλλεκτοι του παιδομαζώματος, οι οποίοι ασπάζονταν υποχρεωτικά το ισλάμ, εντασσόμενοι παράλληλα στο τάγμα των μπεκτασήδων, και αποκτούσαν καθεστώς σουλτανικού δούλου(kul), προορίζονταν στην πλειονότητά τους για το σώμα των γενιτσάρων. Ένα μέρος τους,όμως,εκπαιδευόταν στις παλατιανές σχολές στην Κωνσταντινούπολη για να στελεχώσει αργότερα τις υψηλές θέσεις του στρατού και της διοίκησης. Οι άνθρωποι αυτοί, γεννημένοι χριστιανοί και προερχόμενοι οι περισσότεροι από τη βαλκανική ύπαιθρο, κυριολεκτικά κυβέρνησαν την αυτοκρατορία για δύο περίπου αιώνες.
Οι περισσότεροι μεγάλοι βεζίρηδες και ανώτεροι αξιωματούχοι από την εποχή του Μεχμέτ Β ́ (1451-81) μέχρι και τη βεζιρεία του Μεχμέτ Κιοπρουλού πασά (Mehmed Köprülü paşa), μεγάλου βεζίρη από το 1656 μέχρι το 1661, προέρχονταν από ντεβσιρμέ.Ο θεσμός στηριζόταν μεν στη σουλτανική νομοθεσία, προσέκρουε όμως στον ιερό νόμο, καθώς παραβίαζε δύο σημαντικές απαγορεύσεις: ότι δεν επιτρεπόταν να υποχρεωθούν σε εξισλαμισμό οι χριστιανοί ζιμμήδες που είχαν αποδεχθεί τη σουλτανική εξουσία και ότι δεν επιτρεπόταν ο εξανδραποδισμός ελεύθερων οθωμανών υπηκόων. Ωστόσο οι αντιρρήσεις των νομομαθών δεν ήταν ικανές να υπερισχύσουν της σουλτανικής βούλησης, πόσο μάλλον που ο θεσμός είχε μεγάλη επιτυχία: το ντεβσιρμέ εξασφάλισε για δύο αιώνες την απρόσκοπτη επάνδρωση του επίλεκτου –και απολύτως αποτελεσματικού στις κατακτήσεις– σώματος των γενιτσάρων και τη στελέχωση των αξιωμάτων με ικανούς άνδρες που είχαν λάβει υψηλού επιπέδου εκπαίδευση και ήταν μέλη του σουλτανικού νοικοκυριού. Πάνω απ’ όλα συνέβαλε στη συγκρότηση μιας μουσουλμανικής άρχουσας τάξης που παρέμεινε γενικά νομιμόφρων προς τον οίκο των Οθωμανών.
Τον 16ο αιώνα, οπότε ο θεσμός εφαρμόστηκε συστηματικά, δεκάδες χιλιάδες αγόρια και νέοι 8 έως 20 ετών απ’ όλη την αυτοκρατορία, κυρίως όμως από τις βαλκανικές επαρχίες, όπου ο πληθυσμός ήταν στη συντριπτική του πλειονότητα χριστιανικός, στρατολογήθηκαν με ντεβσιρμέ για τις ανάγκες του στρατού και της διοίκησης. Τον 17ο αιώνα το παιδομάζωμα γινόταν σε όλο και πιο αραιά διαστήματα, ενώ οι διαταγές αφορούσαν πια νέους από 15 χρονών και πάνω, μέχρι που τον 18ο αιώνα ατόνησε πλήρως. Η εγκατάλειψη του θεσμού συνδέεται άμεσα με τις γενικότερες κοινωνικές και θεσμικές μεταμορφώσεις της αυτοκρατορίας τον 17ο αιώνα και δεν μπορεί να συζητηθεί εδώ διεξοδικά. Το σημαντικότερο είναι ότι το ντεβσιρμέδεν είχε πλέον λόγο ύπαρξης. Ήδη από τα τέλη του 16ου αιώνα το σώμα των γενιτσάρων αναπαραγόταν σε μεγάλο βαθμό εσωτερικά, ενώ αυξανόταν συνεχώς η πίεση για πρόσβαση στα αξιώματα του στρατού και της διοίκησης από ανθρώπους που είχαν γεννηθεί μουσουλμάνοι και συνδέονταν με συγγενικούς ή πελατειακούς δεσμούς με τις μεγάλες οικογένειες της Κωνσταντινούπολης και τους υψηλόβαθμους αξιωματούχους (Σαρηγιάννης, 2007).
Στόχος της σουλτανικής πολιτικής με το παιδομάζωμα δεν ήταν ούτε να αποδεκατίσει τον χριστιανικό πληθυσμό ούτε να αποδυναμώσει την παραγωγική βάση της αυτοκρατορίας. Αντίθετα, η επιτυχία του ντεβσιρμέ εξαρτιόταν από την απρόσκοπτη αναπαραγωγή των χριστιανικών αγροτικών πληθυσμών. Ο θεσμός στόχευε στην επάνδρωση του στρατού και της διοίκησης με ανθρώπους που βρίσκονταν σε καθεστώς απόλυτης εξάρτησης από τον σουλτάνο (γι’ αυτό και γίνονται δούλοι του), επιτρέποντάς του έτσι να ελέγξει τον κρατικό μηχανισμό και την επαρχιακή διοίκηση και να βάλει φραγμό στις επιδιώξεις και τις προσδοκίες των ισχυρών μουσουλμανικών οικογενειών. Γι’ αυτό άλλωστε απαγορευόταν η στρατολόγηση νέων που είχαν γεννηθεί και ανατραφεί ως μουσουλμάνοι.
Οι πολυάριθμες πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας (σουλτανικές διαταγές για διενέργεια ντεβσιρμέ, κατάστιχα κατανομής των υπό στρατολόγηση αγοριών σε 160 επίπεδο καζά, κατάστιχα με τα στοιχεία ταυτότητας και τις περιγραφές των νεοσύλλεκτων, κανονισμοί του σώματος των γενιτσάρων κλπ.) δείχνουν ότι ο θεσμός δεν εφαρμόστηκε ποτέ μαζικά και αδιαφοροποίητα. Σε κάθε περίπτωση, οι υπολογισμοί των αγοριών που επρόκειτο να στρατολογηθούν βασίζονταν σε φορολογικές απογραφές των χριστιανικών νοικοκυριών κάθε επαρχίας και δινόταν προσοχή ώστε να μη λαμβάνονται παιδιά από οικογένειες που δεν είχαν επαρκή αριθμό απογόνων σε παραγωγική ηλικία. Τούτο βέβαια δεν αναιρεί με κανέναν τρόπο το ότι η απόσπαση των παιδιών ήταν κατά κανόνα τραυματική εμπειρία για τα ίδια και τις οικογένειές τους, καθώς και ότι έπληττε τις προοπτικές επιβίωσης και αναπαραγωγής των οικογενειών που υποβάλλονταν στο μέτρο. Είναι απολύτως ενδεικτικό ότι οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν την εξαίρεση από το παιδομάζωμα, τον «πιασμόν των παιδίων», σύμφωνα με μια ελληνική απόδοση της εποχής, ως διαπραγματευτικό όπλο για την ειρηνική παράδοση περιοχών στη σουλτανική εξουσία κατά τη διάρκεια του 15ουαιώνα (Vryonis, 1956).
Η σημαντική επιβάρυνση που συνεπαγόταν η υπαγωγή σε παιδομάζωμα φαίνεται και από το γεγονός ότι από την υποχρέωση αυτή εξαιρούνταν οι πληθυσμιακές ομάδες που πρόσφεραν ιδιαίτερες υπηρεσίες προς το κράτος.
Εικόνε ς 2-3Αξιωματούχος των γενιτσάρων(αριστερά) και απλός γενίτσαρος(δεξιά). Μικρογραφίες από το άλμπουμ που φιλοτεχνήθηκε στην Κωνσταντινούπολητο 1657-58 για τον σουηδό πρεσβευτή Claes Rålamb, “The Rålamb Costume Book: A Digital Presentation of a Manuscript in the Royal Library”, GöranBäärnhielm (National Library of Sweden / Manuscript Department), http://goran.baarnhielm.net/draktbok/eng/66.htmκαι http://goran.baarnhielm.net/draktbok/eng/67.htm (Σεπτέμβριος 2015), © public domain.
Από την άλλη, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι το παιδομάζωμα λειτουργούσε και ως μηχανισμός κοινωνικής ανέλιξης, πράγμα που σε πολλούς φαινόταν ελκυστικό. Χαρακτηριστικό αυτής της όψης του ζητήματος είναι το γεγονός ότι οι εξισλαμισμένοι Βόσνιοι ζήτησαν και πέτυχαν να δίνουν αγόρια στο ντεβσιρμέ, παρόλο που απαγορευόταν η στρατολόγηση μουσουλμάνων.
Υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα 161 >ανθρώπων που στρατολογήθηκαν με παιδομάζωμα, από χαμηλόβαθμους γενίτσαρους μέχρι μεγάλους βεζίρηδες, οι οποίοι συνέδραμαν τους χριστιανούς συγγενείς τους, εξυπηρέτησαν με τις διασυνδέσεις τους στη διοίκηση στους πρώην συντοπίτες τους ή χρηματοδότησαν δημόσια έργα στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Οι επιτυχημένοι πασάδες και βεζίρηδες του παιδομαζώματος φρόντιζαν για την εκπαίδευση και την άνοδο των συγγενών τους σε αξιώματα, σχηματίζοντας δίκτυα με πολιτική ισχύ (Kunt, 1974). Προϋπόθεση για ανάληψη κρατικού ή στρατιωτικού αξιώματος ήταν βέβαια ο εξισλαμισμός, αλλά για τους χριστιανούς συγγενείς υπήρχε πάντοτε η διέξοδος που πρόσφερε η Εκκλησία.
Κορυφαίο παράδειγμα αξιωματούχου που, προερχόμενος από παιδομάζωμα, φρόντισε για την ανέλιξη των συγγενών του, χριστιανών και εξισλαμισμένων, είναι o Μεχμέτ Σοκολού πασάς (Mehmed Sokollu paşa ), ένας από τους ισχυρότερους μεγάλους βεζίρηδες του 16ου αιώνα,που κυβέρνησε την αυτοκρατορία από το 1565 μέχρι το 1579 υπηρετώντας υπό τρεις διαφορετικούς σουλτάνους (Samardjitch, 1994· Peksevgen, 2009). Μεταξύ άλλων, το 1557, όταν ήταν ακόμη τρίτος τη τάξει βεζίρης, ο Μεχμέτ πασάς φρόντισε για την ανασύσταση του σερβικού πατριαρχείου του Ιπεκίου,τοποθετώντας ως πατριάρχη τον στενό συγγενή του (αδελφό ή ανιψιό) Μακάριο Σοκόλοβιτς.Συμπερασματικά: οι εθνικές ιστοριογραφίες των βαλκανικών κρατών ανέδειξαν το παιδομάζωμα σε εμβληματικό θεσμό καταδυνάστευσης των χριστιανών και σε κύριο μοχλό για τον εξισλαμισμό των κατακτημένων περιοχών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο θεσμός ήταν αυταρχικός και επιβαρυντικός, υλικά και ψυχολογικά, για τους νεοσύλλεκτους, τις οικογένειες και τις κοινότητές τους. Κύριος στόχος του παιδομαζώματος ήταν η στρατολόγηση νέων για το σώμα των γενιτσάρων· σε κάθε επιτυχημένο Μεχμέτ Σοκολλού πασά αντιστοιχούσαν χιλιάδες ανώνυμοι στρατιώτες που σκοτώνονταν κάθε χρόνο στα πεδία των μαχών.
Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία ότι οι γενίτσαροι και οι αξιωματούχοι που προέρχονταν από παιδομάζωμα αποτέλεσαν σε μεγάλο βαθμό τον πυρήνα των μουσουλμανικών κοινοτήτων που ξεπήδησαν σε όλες τις χριστιανικές επαρχίες της αυτοκρατορίας τον 16ο αιώνα. Αυτοί οι άνθρωποι δημιούργησαν οικογένειες, ενθάρρυναν –έμμεσα ή άμεσα– τον εξισλαμισμό των συγγενών τους, χρηματοδότησαν την ίδρυση τζαμιών, δερβισικών τεκέδων και μουσουλμανικών σχολείων, και γενικά υπήρξαν φορείς του οθωμανικού λόγιου πολιτισμού με τον ξεχωριστό μουσουλμανικό του χαρακτήρα. Υπό αυτήν την έννοια, λοιπόν, το παιδομάζωμα όντως συνέβαλε στην πρόοδο του εξισλαμισμού.
Η εμβέλειά του, ωστόσο, ήταν περιορισμένη, αφορώντας κατά κύριο λόγο τις πόλεις και τα κάστρα που ήταν διοικητικά και στρατιωτικά κέντρα. Η βαλκανική ύπαιθρος παρέμενε χριστιανική, παρόλο που από τους πληθυσμούς της στρατολογούνταν οι νέοι του παιδομαζώματος. Ο εξισλαμισμός άρχισε να αποκτά σημαντική δυναμική σε ορισμένες χριστιανικές περιοχές μετά τα μέσα του 17ου αιώνα, σε μια εποχή δηλαδή που ο θεσμός του ντεβσιρμέ είχε ήδη ατονήσει.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου