Ποια ήταν όμως η σχέση ανάμεσα στους δούλους, άνδρες και γυναίκες, και στις γυναίκες της δουλοκτητικής τάξης; Υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να πιστέψει κανείς, ότι οι γυναίκες−δουλοκτήτες ή οι σύζυγοι των δουλοκτητών ήταν πιο ήπιες στη μεταχείριση των δούλων, ότι δεν τους εκμεταλλεύονταν άγρια τόσο στο οικονομικό όσο και στο σεξουαλικό επίπεδο; Η απάντηση δεν είναι εύκολο να δοθεί, όμως φαίνεται, ότι οι γυναίκες δεν υπήρξαν καλύτερες, ούτε χειρότερες, από τους άνδρες σε καμία εποχή, και ότι το φύλο του εκμεταλλευτή δεν επηρέαζε αποφασιστικά το βαθμό εκμετάλλευσης των δούλων, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις.
Εργασία
και κοινωνική θέση
της γυναίκας
Για τις γυναίκες της πόλης η εργασία εκτός του οίκου ήταν κάτι το αδιανόητο, καθώς ένας άντρας έπρεπε να είναι σε θέση να συντηρεί την οικογένειά του, αντίθετα με τις γυναίκες της υπαίθρου, οι οποίες απασχολούνταν εποχικά και στα χωράφια. Οι χειρωνακτικές εργασίες των γυναικών εκτός του οίκου δεν ανταποκρίνονταν στις κοινωνικές «αξίες» της κλασικής Αθήνας, καθώς τα χειρωνακτικά επαγγέλματα δεν θεωρούνται «παραγωγή» (ασχολία παραγωγής κοινωνικών αγαθών), αλλά «πράξεις» (ποίησης), που εξυπηρετούν τις ανάγκες του καταναλωτή (χρεία).
Η εξάρτηση του χειρώνακτα από τον καταναλωτή εξηγεί τη μειονεκτική του θέση στην ιεραρχία της πόλης, σε αντίθεση με τον αγρότη, ο οποίος επιτελεί εργασία (πράξις), που πηγάζει από την προσωπική του βούληση, με σκοπό να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ίδιου και του οίκου του.
Η
θέση της νόμιμης συζύγου μπορούσε να κλονιστεί σοβαρά από το δεσμό του
άνδρα της με μια δούλη, αν και στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ.
η νομοθεσία δεν άφηνε περιθώρια για να γίνουν τα παιδιά ενός τέτοιου δεσμού τίποτα περισσότερο από δούλοι. Για την ακρίβεια, καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, η νομική θέση ενός παιδιού καθοριζόταν από τη νομική θέση της μητέρας του: το παιδί μιας δούλης ήταν, από νομική άποψη, δούλος. Όμως, διαφορετικές πηγές μας παρουσιάζουν δούλες να σφετερίζονται αντικείμενα και προνόμια της κυρίας τους χάρη στην εύνοια του κυρίου. |
Έτσι, λοιπόν, μόνο γυναίκες των κατώτερων στρωμάτων ήταν μικροεμπόρισσες, δραστηριότητα, την οποία δεν ασκούν σχεδόν ποτέ οι άντρες, που πουλούσαν στην αγορά λαχανικά, φρούτα, ψάρια, κρασί, γλυκίσματα, αυγά, λουλούδια, μέλι, σουσάμι, λιβάνι και ψωμί. Άλλο γυναικείο επάγγελμα με κακή, όμως, φήμη ήταν αυτό της ταβερνιάρισσας, που εκτός από κρασί πουλούσε ψωμί, σκόρδα, λουκάνικα, καπνιστό κρέας και τυρί, και νοίκιαζε τα δωμάτια του πανδοχείου της σε ξένους.
Η κατάσταση που επικρατούσε μετά από κάθε πόλεμο ανάγκαζε πολλές φτωχές αστές να κάνουν διάφορες δουλειές, όπως να προσφέρουν βοήθεια στη συλλογή καρπών, να υφαίνουν ή να γίνονται μαίες. Το επάγγελμα της μαίας απολάμβανε ιδιαίτερης εκτίμησης, καθώς δεν υπήρχαν μαιευτήρες και οι μαίες φαίνεται, ότι εκτελούσαν και χρέη γιατρού σε διάφορες ασθένειες.
Δεν
είναι τυχαίο, ότι πολλές από τις σωζόμενες τραγωδίες και των τριών
μεγάλων τραγικών, έχουν ως κεντρικό ή δευτερεύον θέμα τη σύγκρουση
συζύγου και παλλακίδας: στο πρώτο έργο της αισχύλειας τριλογίας «Ορέστεια», τον «Αγαμέμνονα», κυριαρχεί η σύγκρουση της δεσποτικής και αρχομανούς Κλυταιμνήστρας και της αιχμάλωτης παλλακίδας του Αγαμέμνονα, της Κασσάνδρας.
Οι ομηρικές βασίλισσες φαίνεται, ότι βρίσκονταν συχνά στην ίδια θέση με τις ασσύριες ομόλογές τους, που υποδέχονταν τις αιχμάλωτες γυναίκες και συχνά ήταν υπεύθυνες για την επιλογή των παλλακίδων, που θα στελέχωναν το χαρέμι του άνδρα τους. |
Η υφαντική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις γυναίκες, τόσο αυτές της αριστοκρατικής τάξης, όσο και τις δούλες, ήδη από την εποχή του Ομήρου, γι’ αυτό και από μικρή ηλικία το κορίτσι μάθαινε να υφαίνει στον αργαλειό. Η επεξεργασία του μαλλιού, που δεν προοριζόταν για τις ανάγκες του οίκου, αλλά για πώληση, διεξάγεται πλέον στα εργαστήρια της πόλης, όπου κατασκευάζονταν ανδρικά υφάσματα, αλλά και πολύτιμα κεντήματα. Εκεί δούλευε μεγάλος αριθμός ελεύθερων γυναικών, αλλά και σκλάβων, καθώς η κατασκευή τους απαιτούσε πολλά εργατικά χέρια, που ξεπερνούσαν τις περιορισμένες δυνατότητες του οίκου.
Γυναίκες δούλες
Στην αρχαία Αθήνα υπήρξαν τρεις κύριες πληθυσμιακές ομάδες: οι πολίτες, οι μέτοικοι και οι δούλοι.
Η δουλεία αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των αρχαίων κοινωνιών. Οι δούλοι ήταν πολυάριθμοι στην πόλη της Αθήνας, επιφορτισμένοι τόσο με καθαρά οικονομικές δραστηριότητες όσο και με διάφορες υπηρεσίες.
Στην Αθήνα η δουλεία έκανε την εμφάνισή της, ή τουλάχιστον έκανε ουσιαστικές προόδους, την εποχή του Σόλωνα, την ίδια στιγμή, που ο νομοθέτης αυτός εξασφάλιζε την ελευθερία όλου του λαού και του απέδιδε έναν αυξημένο ρόλο στη διακυβέρνηση της πόλης.
|
Ο δούλος στην αρχαία Αθήνα αποτελούσε αντικείμενο ιδιοκτησίας και με αυτή την ιδιότητα ήταν μεταβιβάσιμος, όπως οποιοδήποτε κινητό αγαθό ανεξάρτητα από τη θέλησή του. Η εν λόγω μεταβίβαση γινόταν με απλή δωρεά εν ζωή, με διαθήκη ή με μια πράξη εμπορικού δικαίου (ειδικότερα με αγοραπωλησία).
Στη μεγαλύτερη πλειοψηφία των περιπτώσεων, ο δούλος ήταν εξαρτημένος από έναν ιδιοκτήτη, που έφερε την ειδική ονομασία του κυρίου (δεσπότου), που μπορούσε να είναι οποιοδήποτε ελεύθερο άτομο. Στο σύνολό τους σχεδόν οι δούλοι εισάγονταν από το εξωτερικό και ήταν μάλιστα «βάρβαροι», δηλαδή δεν μιλούσαν ελληνικά και αγνοούσαν τους πολιτικούς και πολιτιστικούς θεσμούς, που χαρακτήριζαν τη ζωή της πόλης.
Από
την ομηρική εποχή ο σεξουαλικός ανταγωνισμός μεταξύ της νόμιμης συζύγου
και της δούλης−παλλακίδας ήταν έντονος, ιδιαίτερα αν η σύζυγος ήταν
στείρα ή είχε γεννήσει μόνο κόρες: αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα
ομηρικά έπη ως ιστορικές πηγές, τότε θα συμπεράνουμε ότι τα νόθα παιδιά
που ήταν οι καρποί των ενώσεων του κυρίου και κάποιας δούλης είχαν μια
στοιχειώδη κοινωνική αναγνώριση και ίσως κάποια δικαιώματα στην πατρική
περιουσία.
Τουλάχιστον σε αυτά τα συμπεράσματα καταλήγει κανείς, αν αναλογιστεί ότι στην «Οδύσσεια» ο Τηλέμαχος, όταν επισκέπτεται το παλάτι του Μενελάου και της Ελένης στη Σπάρτη, παρευρίσκεται σε διπλές γαμήλιες τελετές: της νόμιμης θυγατέρας του ζεύγους Ερμιόνης αλλά και του νόθου γιου που ο Μενέλαος είχε αποκτήσει από τη σχέση του με μια δούλη.
Στην «Ιλιάδα», η ιέρεια της Αθηνάς, η Θεανώ, αποτελεί σπάνιο παράδειγμα ανεκτικής συζύγου: έφθασε στο σημείο να θηλάζει η ίδια τον νόθο γιο του άνδρα της, του Αντήνορα, για να τον ευχαριστήσει. (Ζ’ 298 κ.ε.). Ο Ευριπίδης βάζει στο στόμα της Ανδρομάχης παρόμοια λόγια, που όμως φαίνεται να είναι επινόηση του τραγικού ποιητή, καθώς στην «Ιλιάδα»
δεν υπάρχει σχετική αναφορά και το παράδειγμα της Θεανώς αναφέρεται ως
σπανιότατη περίπτωση συζυγικής ανοχής. (Ευριπίδη: «Ανδρομάχη», 213-214).
|
Η εργασία
των γυναικών δούλων
Αντίθετα με τους άνδρες δούλους, οι οποίοι είχαν ένα αρκετά μεγάλο πεδίο δραστηριοτήτων, όπως αγρότης, εργάτης, εμπορικός αντιπρόσωπος, γραμματέας (δικαστηρίου), αστυνομικός, ναυτικός κ.λπ., οι γυναίκες δούλες είχαν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα οικιακές λειτουργίες ακόμα κι αν το προϊόν της εργασίας τους μπορούσε να πουληθεί και εκτός οικίας.
Η πιο σημαντική εργασία της οικοδέσποινας, όπως μας περιγράφει ο Ξενοφών στον «Οικονομικό», ήταν η εκμάθηση των δούλων διάφορων οικιακών ασχολιών, για παράδειγμα η ύφανση ρούχων, που θα χρησίμευαν για το ντύσιμο των ανθρώπων, το γνέψιμο μαλλιού, η ετοιμασία του ψωμιού, η τακτοποίηση του σπιτιού κλπ. Εκτός από τις οικιακές εργασίες, δούλες πιθανόν να μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως εργάτριες παράγοντας εμπορεύματα για την αγορά. Πάντως, είτε ως υπηρέτριες είτε ως εργάτριες, οι δούλες ήταν επιφορτισμένες με την παρασκευή των τροφών και την κατασκευή των ενδυμάτων.
Οι γυναίκες αυτές δεν είχαν καμιά οικογενειακή ή προσωπική ζωή, όπως αποδεικνύεται και από τα λόγια του Ισχόμαχου στον «Οικονομικό» του Ξενοφώντα, ο οποίος συμβούλευε τη γυναίκα του να προσέχει, ώστε τα δωμάτια, που κοιμόντουσαν άνδρες και γυναίκες να είναι ξεχωριστά, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο να αποκτήσουν οι δούλοι τους παιδιά χωρίς την άδειά τους!
Για
τις δούλες, που κατά κανόνα δούλευαν στον οίκο, σημασία είχε κυρίως το
ποιόν της δέσποινας, κάτω από την επίβλεψη της οποίας θα δούλευαν και
λιγότερο του αφέντη, ο οποίος ασχολούνταν με την επίβλεψη των αρσενικών
που δούλευαν στα χωράφια.
Εξάλλου, και ο Ισχόμαχος, ο ήρωας του διαλόγου «Οικονομικός» του Ξενοφώντα (4ος αιώνας π.Χ.), στην εκπαίδευση της νεαρής συζύγου του, τονίζει, ότι ανάμεσα στα βασικά της καθήκοντα είναι η επίβλεψη των δούλων του οίκου ακόμα και ο έλεγχος της σεξουαλικής ζωής τους. (Ξενοφώντα: «Οικονομικός», VII, 36-37). |
Οι δούλες, ωστόσο, είχαν παιδιά, τα οποία τις περισσότερες φορές προέρχονταν από τον κύριο του σπιτιού. Η δούλη, και ιδιαίτερα η νεαρή υπηρέτρια, βρισκόταν στη διάθεση αυτού, που την είχε αγοράσει, ο οποίος πέρα από τη δυνατότητα, που είχε να την πάει στο κρεβάτι του όποτε ήθελε, μπορούσε να την παραχωρήσει και στους φίλους του σε μια βραδιά κρασοκατάνυξης.
Οι γυναίκες της ανώτατης τάξης, αποκλεισμένες καθώς ήταν από τις δραστηριότητες των ανδρών, επέβλεπαν και, όποτε το επιθυμούσαν εκτελούσαν, αρκετά από τα καθήκοντα, που κρίνονταν κατάλληλα μόνο για δούλους. Η εργασία των γυναικών ήταν παραγωγική, επειδή όμως ήταν παρόμοια με εκείνη των δούλων δεν την θεωρούσαν αξιόλογη.
Η οικειότητα, που παρουσιάζεται στους διαλόγους μεταξύ των πρωταγωνιστριών και του χορού από δούλες στην τραγωδία, καθώς και η αναπαράσταση κυρίας και δούλης σε επιτύμβια μνημεία, υποδηλώνουν την ύπαρξη δεσμών μεταξύ δούλων και ελευθέρων. Περνούσαν, άλλωστε, πολύ χρόνο της καθημερινότητάς τους μαζί και η ζωή τους δεν διέφερε κατά πολύ.
|
Σε οικονομικό επίπεδο, ήταν απολύτως θεμιτό να αγοράσει κάποιος δούλες με αποκλειστικό σκοπό να τις προωθήσει στην πορνεία και να κερδίζει τη ζωή του με τον τρόπο αυτό. Στον Πειραιά, στους δυο αιώνες της αθηναϊκής ηγεμονίας, τα πλήθη των ξένων, των ναυτικών και των βιαστικών ταξιδιωτών οδηγούσαν ορισμένους στην ιδέα να αποκομίσουν κέρδη από την εκμετάλλευση της πορνείας. Πράγματι, οι πόρνες πολύ συχνά ήταν δούλες, όπως δούλες ήταν και οι αυλητρίδες ή οι χορεύτριες στα συμπόσια.
Είχαν οι γυναίκες αυτές κάποια ευκαιρία να ξεφύγουν από την κατάστασή τους; Η Νέαιρα κατάφερε να εξαγοράσει την ελευθερία της χάρη στη γενναιοδωρία παλαιών εραστών. Η Νέαιρα, όμως, ήταν μια υψηλού επιπέδου εταίρα, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες πόρνες, που περιφέρονταν στον Πειραιά και που είχαν ελάχιστες ευκαιρίες να ξεφύγουν.
Όσο για τις άλλες δούλες, η ελευθερία τους βρισκόταν στην καλή διάθεση του κυρίου τους και η απόφασή του μπορούσε να υπαγορευτεί από την εύνοια και, σε ορισμένες περιπτώσεις, από την αναγνώριση: έτσι ένας διάδικος αναπολεί με συγκίνηση τη γριά τροφό του, την οποία απελευθέρωσε, αλλά η ίδια εξακολουθούσε να μένει στο σπίτι του, καθώς οι δεσμοί που τους ένωναν ήταν πολύ στενοί.
|
Γυναίκες μέτοικοι
Οι μέτοικοι δεν ήταν αθηναίοι. Ήταν κυρίως έλληνες από άλλες περιοχές, στους οποίους είχε δοθεί ειδική άδεια να κατοικούν στην Αθήνα. Οι μέτοικοι στην πλειοψηφία τους εργάζονταν στις βιοτεχνίες, στο λιανικό εμπόριο ή ως μισθωτές αγροκτημάτων. Μερικοί ωστόσο κατάφερναν να κάνουν μεγάλες περιουσίες ως βιομήχανοι ή τραπεζίτες. Κανείς τους δεν είχε πολιτικά δικαιώματα, διότι, σύμφωνα με το νόμο, που εισήχθη από τον Περικλή μετά το 451 π.Χ., για να έχει κάποιος πολιτικά δικαιώματα έπρεπε να είναι γεννημένος από αθηναίους γονείς, όπως επίσης δεν μπορούσε να αγοράσει γη στην Αθήνα.
Έτσι, λοιπόν, οι κόρες τους είχαν ελάχιστες πιθανότητες να βρουν σύζυγο από την αστική τάξη. Πολλές γυναίκες μέτοικοι δούλευαν εκτός σπιτιού και μερικές δούλευαν περιστασιακά, μαζί με τις αθηναίες, ως αγρότισσες ή πωλήτριες στους πάγκους. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι γυναίκες αυτές δεν ένιωθαν κάποια διάκριση μεταξύ τους, καθώς η καθημερινότητά τους ήταν παρόμοια και συναναστρέφονταν αρκετά ελεύθερα μεταξύ τους. Ο αποκλεισμός τους, όμως, από τα θρησκευτικά δρώμενα σίγουρα τους προκαλούσε αίσθημα κοινωνικής κατωτερότητας.
Απολάμβαναν, πάντως, περισσότερη ελευθερία συγκριτικά με τις περισσότερες αθηναίες και το γεγονός, ότι δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, σήμαινε, πως η προστασία της αγνότητας των συζύγων τους δεν αποτελούσε και τόσο
σημαντική υπόθεση. Οι περισσότερες από αυτές τις γυναίκες εργάζονταν ως πόρνες.
Σημείωση:
Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα
από τη διπλωματική εργασία της κ. Ελένης Αλεξανδρή
στο Πάντειο πανεπιστήμιο με τίτλο: «Γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα:
Σύζυγοι, παλλακίδες, εταίρες, πόρνες», Αθήνα, 2013,
που αναρτήθηκε στην «Πάνδημο» Ψηφιακή Βιβλιοθήκη
του πανεπιστημίου (pandemos.panteion.gr).
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου