Oθωμανικές κρήνες στην Άνω Πόλη Kυπαρισσίας

O Oθωμανός «ταξιδιώτης του κόσμου» Εβλιά Τσελεμπί περιηγήθηκε την Πελοπόννησο το έτος 1668.

O πλούτος των πληροφοριών που καταγράφει κάνει το έργο του μια σημαντική και σχετικά αξιόπιστη πηγή

λεπτομερειακών γεωγραφικών, ιστορικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, οικονομικών και λαογραφικών στοιχείων του

17ου αιώνα. Στην Κυπαρισσία, συγκεκριμένα, αφιερώνει μια σχετικά εκτενή περιγραφή, όπου κάνει μνεία για την

ύπαρξη δύο βρυσών.

«Αρκαδία-Κυπαρισσία:
Αφού άλλαξε αμέτρητους κατα-
κτητές, έπεσε τελικά το 906 [1500-1] στα χέρια του Σουλ-
τάνου Μπαγιεζίτ Βελή. Είναι χάσι του πασά του εγιαλετιού
του Μοριά και βοεβοδαλίκι. Είναι καζάς με βαθμό τριακό-
σια άσπρα. Υπάρχει κεντουχάς, σερντάρης των γενιτσά-
ρων, μουχτεσίμπης, μπατζντάρης, μιμάρης, αγάς του χα-
ρατσιού, κετχουντάς της πόλης, φρούραρχος και πενήντα
φρουροί του κάστρου, που μοιάζουν με τους λεβέντες της
Αλγερίας.
Το φρούριο, πέτρινο και γερό σε σχήμα αμυ-
γδάλου, βρίσκεται σε καλή τοποθεσία, δίπλα στη θάλασσα
και επιβλέπει τη γύρω περιοχή. Χτισμένο πάνω σε βράχια
έχει περίμετρο δύο χιλιάδες βήματα και διπλά χοντρά τεί-
χη. Γύρω του δεν υπάρχει τάφρος. Και στους οχτώ προ-
μαχώνες του είναι στημένα τρομερά κανόνια. Στο εσωτε-
ρικό βρίσκει κανείς ογδόντα κεραμοσκέπαστα σπίτια. Η δι-
πλή σιδερένια πύλη του βλέπει προς την ανατολή. Το τζα-
μί του Σουλτάνου Σουλεϊμάν βρίσκεται στη μεσαία πύλη,
που έχει επίσης την ίδια κατεύθυνση. Είναι διακοσμημένο
με τον παλιό τρόπο. Εκεί μια μεγάλη βρύση ξεδιψά τους
πιστούς με το νερό της.
Το βαρόσι:

Τα σπίτια του φτάνουν τα τριακόσια. Έχουν σκε-
πές από κεραμίδια και γερούς πέτρινους τοίχους σαν αυ-
τούς του κάστρου και μικρά παράθυρα σαν πολεμίστρες. Oι
κάτοικοι φοβούνται τους Ευρωπαίους και δεν κυκλοφορούν
στο δρόμο. Μια φορά τους επιτέθηκαν οι Βενετοί, που κατέ-
στρεψαν ένα σημείο της πόλης, που σήμερα είναι αραιοχτι-
σμένη. Μέσα στην πόλη υπάρχει αγορά με πενήντα κατα-
στήματα, άγρια πλατάνια και κληματαριές. Είδα ένα τζαμί,
ένα μεντρεσέ, δύο σχολεία, ένα χάνι κι ένα χαμάμ, που άλ-
λοτε λειτουργεί κι άλλοτε όχι. O αέρας φυσά από τη θάλασ-
σα, αλλά κατά τις δυο το μεσημέρι ο τόπος καίει ολόγυρα.
Oι κάτοικοι, άντρες και γυναίκες είναι όμορφοι κι έχουν στη-
τά κορμιά. Ακούσαμε ένα νέο, που έφεγγε από ομορφιά σαν
τις αχτίδες του ήλιου, να απαγγέλλει το εδάφιο του Κορανί-
ου: “εμείς πλάσαμε τον άντρα και του δώσαμε ανθρώπινη

 μορφή”. Αυτός ο νέος γεννήθηκε εδώ και μετά το θάνατο

του πατέρα του μεγάλωσε κοντά στο Ζεκερία Εφέντη. Πα-

ρότι η πόλη είναι παραλιακή, το πόσιμο νερό είναι καλό. Η

βρύση μέσα στην αγορά έχει νερό σαν του ποταμού Κεβ-

σέρ,

2

χωρίς δεύτερο στο βιλαέτι του Μοριά. Αυτό είναι το

χρονόγραμμά

3

της:

Φωνή απ’ τον ουρανό είπε το χρονό-

γραμμα τούτης της κρήνης του Κεβσέρ: Πιες κι ευχήσου για

τη γενναιόδωρη ψυχή του Χουσεΐν. Έτος 1016 [1607-8]

».

4

Στην οθωμανική αρχιτεκτονική, τις κρήνες, εκτός από το λει-

τουργικό τους σκοπό και τον κοινωνικό τους ρόλο, επιβάλ-

λουν και θρησκευτικοί λόγοι, καθώς η εκπλήρωση των κανό-

νων υγιεινής ήταν συνυφασμένη με τις επιταγές της θρη-

σκείας. Μπορούν να διακριθούν σε τρεις τύπους: O πρώτος

είναι το σιντριβάνι, που είναι απαραίτητο στο κέντρο της αυ-

λής του τζαμιού, στα παλάτια και αλλού. O δεύτερος τύπος,

«Sebil», είναι μια μνημειώδης θολωτή κατασκευή που υπάρ-

χει συχνά στον εξωτερικό μαντρότοιχο του τζαμιού. Αλλά ο

πιο κοινός και ευκολοσύχναστος τύπος κρήνης είναι ο τρί-

τος, «Ces

,

me», που είναι είτε μια μνημειώδης θολωτή κατα-

σκευή περίοπτη ή και εντοιχισμένη, είτε μια απλή εντοιχισμέ-

νη βρύση με μαρμάρινη πλάκα και γούρνα. Oι βρύσες τύπου

«Ces

,

me», σύμφωνα με τη μελέτη του B. Yediyildiz

Institution

du vakf au XVIIIe si cle en Turquie

,

αποτελούσαν κατά τον

18ο αιώνα το 26,239% του είδους των βακουφίων (Vakif,

Vakf), των ευαγών δηλαδή ιδρυμάτων που ήταν κοινωνική

προσφορά των οικονομικά ισχυρότερων προς την κοινότητα.

Oι τέσσερις κοινόχρηστες κρήνες Oθωμανικής περιόδου

που σώζονται στην παλαιά πόλη της Κυπαρισσίας ανήκουν

στον τρίτο τύπο.

Βρύση οδού Χαμέρη στην Πίσω Ρούγα της Άνω Πόλης

Είναι εντοιχισμένη στη δυτική όψη ενός ερειπωμένου, τε-

τράγωνης κάτοψης, διώροφου, τούρκικου σπιτιού. Η δεξα-

μενή, που είναι ορθογώνιας διατομής, έχει πλάτος 2,13 μ.

και ύψος 1,75 μ. Στην όψη της είναι διαμορφωμένη ελαφρά

οξυκόρυφη τοξωτή εσοχή, βάθους 0,40 μ., πλάτους 1,23 μ.

και ύψους 1 μ. εγγεγραμμένη σε ορθογώνιο πλαίσιο. Η γέ-

νεση του τόξου τονίζεται με εξέχοντες εν είδει πεσσοκρά-

νου πωρόλιθους. Στην όψη έχουν χρησιμοποιηθεί κατά κύ-

ριο λόγο λαξευτοί πωρόλιθοι και μόνο το μέτωπο του τό-

ξου έχει πληρωθεί με αργούς λίθους. Από πολύπλευρο

άνοιγμα, που είναι διαμορφωμένο στον τοίχο, που οριοθε-

τεί την τοξωτή εσοχή στα ανατολικά, γίνεται εμφανής η

ύπαρξη δεύτερου ορθογώνιου χώρου, στον πίσω τοίχο του

οποίου υπάρχει η εσοχή απ’ όπου έρεε το νερό. Στα βόρεια

της δεξαμενής και σε επαφή με αυτήν ανοίγεται στο πάχος

του τοίχου του ίδιου σπιτιού μικρή, ορθογώνιας διατομής

κόγχη. Σήμερα η βρύση της οδού Χαμέρη είναι επιχωμένη

και άρα η αρχική στάθμη του δρόμου θα πρέπει να ήταν

χαμηλότερα.

Σταφιδόβρυση

Βρίσκεται στην «Πάνω Ρούγα» της Άνω Πόλης της Κυπα-

ρισσίας και υδρεύεται με δικό της νερό. Πρόκειται για ορ-

θογώνιας διατομής κτίσμα ύψους 3,30 μ., πλάτους 2 μ. και

βάθους 0,95 μ. Στην κύρια όψη της, που είναι η δυτική,

σχηματίζεται σε ύψος 0,70 μ. από τη βάση της εσοχή με

την προσθήκη σε αυτήν τόξου, το οποίο βαίνει σε παρα-

στάδες και εγγράφεται σε ορθογώνιο. Στο κέντρο του δια-

μορφωμένου σε εσοχή τμήματος ανοίγονται δύο κόγχες,

εκ των οποίων αυτή που βρίσκεται χαμηλότερα επιστέφε-

ται με τόξο διπλής καμπυλότητας. Προφανώς το νερό έρεε

από τη χαμηλότερη κόγχη. Η βρύση είναι κτισμένη με αρ-

γολιθοδομή και μόνο για τους θολίτες του τόξου και τα επί-

κρανα των παραστάδων έχουν χρησιμοποιηθεί λαξευτοί

πωρόλιθοι. Η μορφή της έχει αλλοιωθεί σημαντικά από με-

ταγενέστερες επεμβάσεις, όπως τα επιχρίσματα. Είναι μεν

η λιγότερο επιμελημένη από τις τέσσερις βρύσες της επο-

χής της Τουρκοκρατίας που έχουν διασωθεί στην πόλη,

διατηρεί όμως στοιχεία (τόξο διπλής καμπυλότητας, κ.ά.)

που παραπέμπουν σε αυτή την περίοδο.

Τούρκικη βρύση στην οδό Πίσω Ρούγας

Βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του Κάστρου Κυπαρισσίας

και πρόκειται για τετράπλευρη θολωτή δεξαμενή, που έχει

πλάτος 3 μ., πάχος 1,10 μ. και ύψος 2,35 μ. Είναι κτισμένη

με μεγάλους, λαξευτούς πωρόλιθους, διαφόρων μεγεθών,

τοποθετημένους κατά το ισόδομο σύστημα. Ως συνδετικό

έχει χρησιμοποιηθεί ισχυρό ασβεστοκονίαμα με άμμο πο-

ταμού και μεγάλη πυκνότητα χαλικιών. Η πιο επιμελημένη

πλευρά, η πρόσοψη, είναι η νότια. Στην ορθογώνια επιφά-

νειά της σχηματίζεται εσοχή, η οποία στέφεται από οξυκό-

ρυφο, διπλής καμπυλότητας τόξο εγγεγραμμένο στο ορ-

θογώνιο. Το τόξο αυτό αποτελείται από δύο ζώνες θολι-

τών, εκ των οποίων η εσωτερική εισέχει της όψης του κτί-

σματος και κοσμείται με ανάγλυφα κομβία. Το τόξο πατά

σε λίθινα γείσα, χαμηλά δε στο τύμπανό του είναι διαμορ-

φωμένες δύο μικρές κόγχες με τόξο διπλής καμπυλότητας.

Ανάμεσά τους υπάρχει λίθινη, ορθογώνια πλάκα, στο κέ-

ντρο της οποίας διακρίνεται η οπή του σωλήνα του νερού.

Μπροστά της, στο επίπεδο του εδάφους, είναι κατασκευα-

σμένη λίθινη γούρνα με οπή απορροής των υδάτων. Στους

νεότερους χρόνους παραπλεύρως της γούρνας τοποθετή-

θηκε σιδερένια βρύση. O περιβάλλων χώρος νότια της κρή-

νης είναι πλακοστρωμένος. Σύμφωνα με τα μορφολογικά

της στοιχεία, θα μπορούσε να αναχθεί στον 16ο αιώνα,

στην πρώτη δηλαδή περίοδο μετά την τουρκική κατάκτη-

ση, και συνεπώς θεωρείται ως μία από τις παλαιότερες της

Άνω Πόλης. Αρκετή ομοιότητα παρουσιάζει με την κρήνη

Χατζή Μουσταφά,

που βρίσκεται έξω από το χωριό της

Αρχαίας Κορίνθου, στο δρόμο που οδηγεί στο Κάστρο του

Ακροκορίνθου. Η κρήνη αυτή φέρει μαρμάρινη επιγραφή η

οποία χρονολογεί την ανέγερσή της στο έτος 1515.

Κρήνη Κάστρου

Είναι εντοιχισμένη στο τείχος του εξωτερικού περιβόλου

του Κάστρου Κυπαρισσίας και βρίσκεται σε απόσταση 10 μ.

από την προηγούμενη της οδού Πίσω Ρούγας. Oι διαστά-

σεις της είναι 2,35 μ. πλάτος, 2,30 μ. ύψος, είναι δηλαδή τε-

τράγωνης διατομής. Είναι κτισμένη με μεγάλους λαξευτούς

πωρόλιθους που κατά το παρελθόν έχουν ασβεστωθεί.

Στην επιφάνειά της σχηματίζεται εσοχή, βάθους 0,63 μ. και

ανοίγματος 1,30 μ., που επιστέφεται από οξυκόρυφο τόξο

εγγεγραμμένο στο τετράγωνο, το οποίο βαίνει σε παρα-

στάδες ικανού πλάτους. Το τόξο πατά σε γείσα από πωρό-

λιθο και στο κέντρο του τυμπάνου του σχηματίζεται μικρή

κόγχη με τόξο διπλής καμπυλότητας. Ακριβώς επάνω από

την κόγχη υπάρχει επιμήκης λίθος με χαραγμένη ισλαμική

επιγραφή. Στην άνω απόληξή της η κρήνη στέφεται με γεί-

σο, ενώ σε μικρή απόσταση από τη βόρεια παραστάδα,

στην τοιχοποιία του Κάστρου και λίγο ψηλότερα από τη

στάθμη του εδάφους, διαμορφώνεται μικρή κόγχη με τόξο

διπλής καμπυλότητας, πανομοιότυπη με αυτή της κρήνης.

Λιθόστρωτο μονοπάτι οδηγεί από την κρήνη της Πίσω Ρού-

γας σε αυτή του Κάστρου.

Η ισλαμική επιγραφή έχει αποδοθεί στα ελληνικά κατά τρεις

τουλάχιστον διαφορετικούς τρόπους. Στην παλαιότερη δη-

μοσίευση

υπάρχουν δύο παραλλαγές: «Το Φρούριο της

Αρκαδιάς... Μέσα στην αγορά υπάρχει μία βρύση που το

νερό της είναι νέκταρ και που όμοιό του δεν υπάρχει σ ’όλο

το Μοριά και έχει μιαν επιγραφή (σε αραβικά): “O Χατίφ εί-

πε τη χρονολογία αυτής της βρύσης του Κεβσέρ. Άνθρωπε,

πιες για την ευεξία και για το όνομα του Χουσεΐν 1016” [...]

(Υποσημείωση) Χουσεΐν: Γιος του Αλή. O Αλής είναι γα-

μπρός του προφήτη και από τους πρώτους πιστούς και λα-

τρεύεται σαν άγιος». Η κ. Π. Στάθη μεταφράζει: «Αυτού του

παραδεισένιου νερού την ιστορία την είπε ο Χαατίφ. Πιες

στην αγάπη του Χουσεΐν, ως μεγάλη και υγιής ψυχή». Η τρί-

τη εκδοχή της μετάφρασης του χρονογράμματος περιλαμ-

βάνεται στην πιο πρόσφατη έκδοση,

της οποίας έχω ήδη

παραθέσει το χωρίο.

Σύμφωνα με τον ιστορικό-οθωμανολόγο κ. Γεώργιο Λιακό-

πουλο, ο οποίος έχει λάβει άδεια μελέτης και δημοσίευ-

σης της τούρκικης επιγραφής της κρήνης του Κάστρου, η

επιγραφή ταυτίζεται με την αναφορά του Εβλιά Τσελεμπί

στο

Oδοιπορικό

του. Επιβεβαιώνεται επομένως η άποψη

αυτών που θεωρούν τον ταξιδιωτικό οδηγό του αξιόπιστη

πηγή πληροφοριών για την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα:

«Και πραγματικά, ο Εβλιά Τσελεμπή προσφέρει ανεκτίμη-

το υλικό για τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο κατά την περίο-

δο της Τουρκοκρατίας. Η ακρίβεια των περιγραφών των

κατοικημένων περιοχών που επισκέπτεται φθάνουν ως την

σχολαστικότητα. [...] Φθάνοντας σε μία πολιτεία, μικρή ή

μεγάλη, σ’ ένα κεφαλοχώρι, αρχίζει αμέσως τις έρευνές

του. Πόσοι κάτοικοι, πόσα σπίτια, τι λογής κτίρια, πόσα

μαγαζιά, πόσα τζαμιά, πόσοι λουτρώνες. Συγκεντρώνει

στοιχεία για όλα. Για τα κάστρα, για τα παλάτια αλλά και

τα χάνια. Καταγράφει τα ιδιωτικά χαμάμ και τους καφενέ-

δες. Σημειώνει και το τελευταίο πηγάδι. Ξεσηκώνει στο τε-

φτέρι του τις επιγραφές».

Η μαρτυρία του Τούρκου περιηγητή ότι η κρήνη του Κά-

στρου βρίσκεται «μέσα στην αγορά» επιβεβαιώνει τη διαπί-

στωση ότι η Άνω Πόλη Κυπαρισσίας, όπου είναι ευδιάκριτα

ακόμη τα ίχνη της οθωμανικής αρχιτεκτονικής (γύρω από το

πλάτωμα του Κάστρου διατηρούνται χαμάμ, τζαμί, οικίες με

σαχνισί, κρήνες) έχει τα κοινά γνωρίσματα των πόλεων της

Oθωμανικής Aυτοκρατορίας.

«Το κέντρο της πόλης οργανωνόταν με ουσιώδους κοινωνι-

κής λειτουργίας κτίσματα, όπως τζαμιά, μεντρεσέδες (ιερο-

σπουδαστήρια), ιμαρέτια (φιλανθρωπικά ιδρύματα), χαμάμ

(λουτρά), σκεπαστές και υπαίθριες αγορές (

bedesten, ars

,

i,

bazaar

), κρήνες, κλπ.».

Η πρώτη βρύση που κατά τον Τσελεμπί υπήρχε μέσα στο

Κάστρο έχει καταστραφεί, ενδιαφέρον είναι όμως ότι δια-

σώζονται στην Παλιά Πόλη της Κυπαρισσίας και νεότερες

κρήνες, όπως η νεότερη κρήνη της Πίσω Ρούγας, η κρήνη

Πηγαδούλια και η Παζαρόβρυση, η οποία σύμφωνα με τον

Λιακόπουλο ενδέχεται να είναι και αυτή της Τουρκοκρατίας,

αφού φέρει εντοιχισμένες δύο πλάκες, μάλλον οθωμανικές,

διακοσμημένες με σχέδιο «αστέρος Δαυΐδ», εγγεγραμμένου

σε κύκλο.

Bιργινία Aλμπάνη

Aρχαιολόγος της 26ης Eφορείας Bυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Φωτογράφιση και ηλεκτρονική επεξεργασία εικονογραφικού υλικού:

Γιώργος Τσαΐρης, συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης.

1

Εβλιά Τσελεμπί,

Oδοιπορικό στην Ελλάδα (1668-1671). Πελοπόννησος-Νη-

σιά Ιονίου-Κρήτη-Νησιά Αιγαίου

, Εκάτη, 1999.

2

Κεβσέρ: ποταμός του Παραδείσου.

3

Χρονόγραμμα (tarih): φράση ή στιχούργημα που μέσω του συστήματος

αντιστοιχίας γραμμάτων-αριθμών αποδίδει τη χρονολογία ενός ιστορικού

γεγονότος ή της κατασκευής ενός κτίσματος.

4

Τσελεμπί,

ό.π.

, σ. 54-55.

5

Στο ίδιο

, σ. 352-353.

6

Μεταξούλα Χρυσάφη-Ζωγράφου,

Τουρκικά κτίσματα στην Κόρινθο. Κρή-

νες και θρησκευτικά κτήρια

, ΥΠΠΕ Αναστήλωση-Συντήρηση-Προστασία

Μνημείων και Συνόλων, τόμ. Α

́

, Αθήνα 1984, σ. 261-278.

7

Θανάσης Κωστάκης, «O Ελβιγιά Τσελεμπή στην Πελοπόννησο»,

Πελοπον-

νησιακά

14 (1981), σ. 258-259.

8

Τσελεμπί,

ό.π.

, σ. 55.

9

Κυριάκος Σιμόπουλος,

Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 333 μ.Χ.-1700

, τόμ.

Α

́

, Αθήνα 1970, σ. 580-600.

10

Ελένη Κανετάκη,

Oθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο

, Τεχνικό Επιμε-

λητήριο Ελλάδας, Αθήνα 2004, σ. 14.