Ο Λοιμός των Αθηνών

 

Λοιμός των Αθηνών_ελαιογραφία σε καμβά__ Michael Sweerts (1618-1664)

«Η ασθένεια λέγεται ότι ξεκίνησε, πέρα από την Αίγυπτο….στην Αιθιοπία…..μετά ξαφνικά έπληξε την πόλη των Αθηνών» Θουκυδίδης 2.48.

Μεταξύ των ετών 430-426 π.Χ, η πόλη – κράτος των Αθηνών επλήγη από μια μυστηριώδη και καταστρεπτική μάστιγα. Ιδιαίτερα μεταδοτική και συχνά θανατηφόρα, η εν λόγω ασθένεια μείωσε τον πληθυσμό των Αθηνών κατά 25%. Αν και το είδος της επιδημίας παραμένει άγνωστο, εν τούτοις ως πιθανές αιτίες θεωρούνται η βουβωνική πανώλη, η ευλογιά, η ιλαρά, ο άνθραξ, ο τύφος, ο ιός Έμπολα και η γρίπη. Ωστόσο τα συμπτώματα που εμφανίσθηκαν εκείνη την χρονική περίοδο στην Αθήνα, δεν ταιριάζουν ακριβώς με τα αντίστοιχα των εν λόγω επιδημιών στην σύγχρονη εποχή.

Μοναδική πηγή πληροφοριών σχετικά με τον λοιμό είναι ο Θουκυδίδης, ο οποίος αναφέρει ότι προσβλήθηκε και ο ίδιος από την ασθένεια καταγράφοντας μάλιστα λεπτομερώς τα συμπτώματα και τα αποτελέσματα της νόσου. Παρόλο όμως που η αντικειμενικότητα των αναφορών του τελεί υπό αμφισβήτηση, οι περιγραφές σχετικά με τα δεινά που υπέστησαν τα θύματα καθώς και οι επιπτώσεις της επιδημίας στην Αθηναϊκή κοινωνία παρουσιάζουν μεγάλο ιστορικό και ιατρικό ενδιαφέρον.

Ο λοιμός σύμφωνα με τον Θουκυδίδη

«Οι άνδρες προσβλήθηκαν πρώτοι, εμφανίζοντας έντονο πυρετό – πονοκέφαλο, καθώς και ερυθρότητα – φλεγμονή στα μάτια……….τόσο ο λαιμός, όσο και η γλώσσα αμέσως έγιναν κόκκινα και η ανάσα δύσοσμη» (Θουκυδίδης 2,49)

Η περιγραφή του λοιμού από τον Θουκυδίδη υπάρχει στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου (431 – 404 π.Χ) μεταξύ της Αθηναϊκής και της Πελοποννησιακής Συμμαχίας με επικεφαλής την Σπάρτη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η επιδημία εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στους Αθηναίους μετά το πρώτο έτος του πολέμου.

Ο Θουκυδίδης περιγράφει την ασθένεια να εξαπλώνεται στο σώμα του θύματος, προκαλώντας εμετό, σπασμούς, φουσκάλες, εξέλκωση των εντέρων, διάρροια και τελικά θάνατο. Όσοι άντεχαν μέχρι την 7η ημέρα οπότε και κορυφωνόταν η ασθένεια, οι πιθανότητες επιβίωσης αυξάνονταν, αλλά οι πόνοι ήσαν αφόρητοι. Σε περίπτωση δε επιβίωσης τα σημάδια της επιδημίας ήσαν τραγικά, καθώς οι επιζήσαντες είχαν χάσει άκρα, δάχτυλα ποδιών, μάτια, ή ακόμη και τα γεννητικά όργανά τους. (Θουκυδίδης 2,49).

Όταν φάνηκε η πραγματική έκταση και οδυνηρή φύση της επιδημίας, ο απελπισμένος και τρομοκρατημένος πληθυσμός, ενέδωσε σε βάρβαρες και ηδονιστικές παρορμήσεις, του τύπου «ούτε ο φόβος των θεών ή το δίκαιο των ανθρώπων θα μπορούσαν να την συγκρατήσουν» (Θουκυδίδης 2.53). Κορμιά ετοιμοθάνατων ανθρώπων στοιβάζονταν το ένα επάνω στο άλλο, ετοιμοθάνατοι περιφέρονταν στους δρόμους, οι μολυσμένοι εγκαταλείπονταν, τα έθιμα ταφής εξέλειπαν και γενικά η πόλη είχε βυθιστεί στο χάος.

Ερευνώντας την επιδημία

«ο χαρακτήρας της νόσου απεδείχθη υπεράνω κάθε περιγραφής και η βιαιότητα της επίθεσης, υπερέβαινε την ανθρώπινη φύση» (Θουκυδίδης 2,50).

Ανακατασκευή του προσώπου της Μύρτιδος ενός εντεκάχρονου κοριτσιού που πέθανε κατά το λοιμό και το κρανίο της βρέθηκε στον ομαδικό τάφο του Κεραμεικού κατά τις εργασίες κατασκευής του Μετρό Αθηνών_Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. (πηγή wikipedia).

Αμφότεροι οι ιστορικοί και οι γιατροί, έχουν διατυπώσει πολλές εικασίες σχετικά με τη φύση του Αθηναϊκού λοιμού. Αν και διαπιστώνονται προφανείς παραλληλισμοί με μεταγενέστερες επιδημίες όπως ο Μαύρος Θάνατος, η απουσία οιδημάτων που συνδέονται με την βουβωνική πανώλη, καθώς και άλλα συμπτώματα, φαίνεται να αποκλείουν το εν λόγω βακτήριο. Ίσως μια πιο πιθανή εξήγηση μπορεί να βρεθεί στα παραδείγματα «επιδημιών σε παρθένο έδαφος» στις οποίες μια επιδημία η οποία έχει ήπια συμπτώματα σε μία ομάδα ανθρώπων, η ίδια επιδημία αποβαίνει καταστροφική σε άλλη ομάδα όταν αυτή δεν έχει εκτεθεί προηγουμένως σε αυτήν……εν ολίγοις δεν έχει αποκτήσει αντισώματα. Από την στιγμή όμως που οι μόνες υπάρχουσες περιγραφές είναι αυτές του Θουκυδίδη, είναι μάλλον απίθανο να μάθουμε με βεβαιότητα την ταυτότητα του λοιμού. Πως εξηγούν όμως οι ιατροί της εποχής την επιδημία;

Η ιατρική στην αρχαία Ελλάδα βασιζόταν στο χυμικό σύστημα (αίμα, ορμόνες, κ.λ.π) σύμφωνα με το οποίο οι ασθένειες πιστεύετο ότι προκαλούντο λόγω ανισορροπίας μεταξύ των υγρών, ή χυμών του σώματος. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτειο κώδικα, η επίτευξη σωστής ισορροπίας των χυμών, ήταν μια άκρως προσωπική υπόθεση, που υπαγορεύονταν από τη φυσική ιδιοσυστασία του ασθενούς, τον τρόπο ζωής και το περιβάλλον. Χρησιμοποιώντας ένα τέτοιο ατομικιστικό σύστημα, οι Έλληνες γιατροί δυσκολεύτηκαν να αντιμετωπίσουν τις επιδημικές νόσους, όπως η πανούκλα, η οποία έπληξε ασθενείς και υγιείς, άνδρες και γυναίκες, νέους και ηλικιωμένους από όλα τα κοινωνικά στρώματα, σύμφωνα με τις περιγραφές του Θουκυδίδη.

Επισημαίνεται ότι κατά την διάρκεια της επιδημίας έχασε την ζωή του ο Περικλής και μέλη της οικογενείας του. Επίσης εκείνη την χρονική περίοδο στην Αθήνα βρισκόταν ο Ιπποκράτης, ο οποίος συνεισέφερε σημαντικά στην αντιμετώπιση του λοιμού.

Μια θεωρία που υποστηρίζεται από αρχαίους συγγραφείς, ήταν ότι ο λοιμός προκλήθηκε από τον μολυσμένο αέρα. Ο Πλούταρχος, γράφοντας 500 χρόνια αργότερα τον 1^ο αιώνα μ.Χ., ισχυρίστηκε ότι ένας γιατρός ονόματι Άκρων θεράπευσε θύματα στην Αθήνα, με το άναμμα φωτιάς και τον καθαρισμό του μολυσμένου αέρα. Ο Θουκυδίδης ωστόσο δεν αναφέρει τέτοιο περιστατικό, γράφοντας αντιθέτως ότι οι γιατροί δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν την πανούκλα και «η θνησιμότητα μεταξύ τους ήταν μεγαλύτερη διότι ήσαν περισσότερο εκτεθειμένοι στην επιδημία» (Θουκυδίδης 2.47).

Στην λεπτομερή καταγραφή της επιδημίας, ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι έχει ως στόχο να περιγράψει την πορεία και να εξηγήσει τα συμπτώματά της, ώστε οι μελλοντικές γενεές να έχουν «γνώση εκ των προτέρων, προκειμένου να την αναγνωρίσουν, σε περίπτωση που εμφανιζόταν ξανά» (Θουκυδίδης 2,49). Δυόμισι αιώνες αργότερα, η ταυτότητα και προέλευση του Αθηναϊκού λοιμού παραμένει μυστήριο, αλλά εξακολουθεί να τρομοκρατεί και να συναρπάζει.

Xείλων

(via)