Elia Kazan's America America

Το πιο προσωπικό φιλμ του Ηλία Καζάν, το πρώτο στο οποίο καταγράφηκε η τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής, και ένα αξεπέραστο φιλμικό έπος «ζωντανεύει»  μέσα από τις μοναδικές φωτογραφίες του Κωνσταντίνου Μάνου από τα γυρίσματά του.
«O Ηλίας Καζάν έξυνε τις παλιές πληγές και ανεκάλυπτε την πατρική του γη, την Ανατόλια. Ο ίδιος είχε οικειοποιηθεί τα χαρακτηριστικά του έλληνα ανατολίτη µαζί µε µιαν έκφραση δυνάµεως και υπεροχής που του παρείχε η δεύτερη πατρίδα του, η Αµερική. Πρόεδρος τότε της Αµερικής ήταν ο Τζον Κένεντι και γυναίκα του η Τζάκι. Πρωθυπουργός τότε στον τόπο µας ο Καραµανλής και γυναίκα του η Αµαλία. Τι συγκυρίες υπέροχες για ένα σκηνικό που είχαµε φιλοτεχνήσει όλοι µας λίγο πολύ και περισσότερο ο Πικιώνης, ο Τσαρούχης, ο Σεφέρης, ο Κατσίµπαλης, ο Θεοτοκάς, ο Μόραλης, ο Αργυράκης… Ασχετα αν γκρεµίστηκε τόσο εύκολα µετά τους συνταγµατάρχες και φανερώθηκε η αδειανή και φτωχική σκηνή του θεάτρου µας, που λέγονταν Ελλάς». Λόγια του Μάνου Χατζιδάκι, συνθέτη του µουσικού score του «Αµέρικα Αµέρικα» (όπου ακούγεται και το «Αστέρι του Βοριά»). 

Ο Ηλίας Καζάν ενώ δίνει οδηγίες στον άπειρο πρωταγωνιστή του Στάθη Γιαλλέλη. Οι σχέσεις τους δεν ήταν πάντοτε ψύχραιμες, όμως ο σκηνοθέτης δικαιώθηκε για την επιμονή του



Περιγράφουν µοναδικά µια εποχή της οποίας οι µαρτυρίες ακούγονται όλο και λιγότερο. Προφανώς η ιστορία της ταινίας (η - στην κυριολεξία - οδύσσεια ενός μετανάστη που ξεκινά από τη Μικρά Ασία για να οδηγηθεί επιτέλους στην Αμερική) είναι και η ιστορία του σκηνοθέτη της. Και είτε δει κανείς την ταινία πολιτικά είτε τη δει ψυχαναλυτικά, πάντα θα συναντά τον Ηλία Καζάν. Το «Αμέρικα Αμέρικα», βλέπετε, είναι ο Ηλίας Καζάν. Γιατί δεν έγραψε απλώς το σενάριο, δεν διηύθυνε απλώς το συνεργείο. Ζούσε κάθε στιγμή του δράματος και συχνά στα γυρίσματα δρούσε ως ήρωας εντεταγμένος στο σύμπαν της ταινίας που αγάπησε όσο καμιά άλλη στη φορτωμένη με αριστουργήματα φιλμογραφία του. Ενας Ελληνας στο αίμα, γεννημένος στην Τουρκία και Αμερικανός επειδή ο θείος του έζησε μια τέτοια περιπέτεια, ο Καζάν ένιωσε πως, ύστερα από μια ήδη μακρά καριέρα, όφειλε να την αφηγηθεί. Γι' αυτό και προσπάθησε πολύ να φιλμάρει ένα μεγάλο κομμάτι της στην Τουρκία, ζητώντας αρχικά τη βοήθεια της αμερικανικής πρεσβείας. Με τη συνοδεία του φίλου του και σπουδαίου θεατρανθρώπου Θεόδωρου Κρίτα συναντά τον αμερικανό πρέσβη που τυγχάνει… γριπιασμένος και τους υποδέχεται στο κρεβάτι του. «Η ταινία δεν θα έχει τουριστική ματιά ούτε θα κολακεύει ιδιαίτερα την Τουρκία», λέει νέτα - σκέτα ο Καζάν. Ο αρχηγός τής τότε Επανάστασης, στρατηγός Γκιοκσέρ, όμως, τον οποίο ο Καζάν συναντά την επόμενη ημέρα, δείχνει ενθουσιασμένος με την ιδέα και βοηθά τον σκηνοθέτη στην αναζήτησή του για το προγονικό του σπίτι στη Καισάρεια. Τα γυρίσματα τελικά θα ξεκινήσουν στην Κωνσταντινούπολη, σύντομα όμως οι ενοχλήσεις των Αρχών (που στο μεταξύ είχαν πάρει χαμπάρι περί τίνος πρόκειται) θα οδηγήσουν τον Καζάν στην Ελλάδα. Οι οντιστιόν εκεί συγκεντρώνουν ηθοποιούς από κάθε άκρη της χώρας, από πασίγνωστα ταλέντα μέχρι νεαρούς άπειρους και ακατέργαστους. Το βλέμμα του σκηνοθέτη καρφώνεται σ' έναν τέτοιο, τον Στάθη Γιαλλέλη. Παίρνει την απόφαση μέσα σε λίγα λεπτά.
 Τη διεύθυνση φωτογραφίας είχε αναλάβει ένα από τα μεγάλα ανερχόμενα ταλέντα του Χόλιγουντ, ο Χάσκελ Γουέξλερ, που αργότερα θα φωτογραφίσει ταινίες μυθικές όπως η «Υπόθεση Τόμας Κράουν», η «Ιστορία ενός εγκλήματος» και «Στη φωλιά του κούκου». Γνωστός στον Καζάν (είχαν συνεργαστεί και παλιότερα), ρίχτηκε στην περιπέτεια μιας ταινίας που γυρίστηκε υπό αντίξοες συνθήκες και από ένα συνεργείο όπου η επικοινωνία ήταν  δύσκολη. Λέει ο Γουέξλερ: «Τα περισσότερα μέλη μας ήταν Ιταλοί και εγώ ήξερα μονάχα τα ιταλικά που άκουγα στον κινηματογράφο. Αλλά αυτό που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση, αυτό που με έκανε να αγαπήσω όλη τη διαδικασία ήταν η σχέση των ιταλών και των ελλήνων φροντιστών. Δεν είχαν περάσει και τόσα χρόνια από τότε που οι Ιταλοί είχαν κάνει απόβαση στην Ελλάδα! Κι όμως, αυτή η σύμπνοια, αυτή η αγάπη που ένιωθες να τους ενώνει με άφηνε άφωνο. Κανείς Αμερικανός δεν θα αγκάλιαζε με τόση θέρμη τον πρώην αντίπαλό του σ' έναν τόσο καταστροφικό πόλεμο. Οι Ελληνες και οι Ιταλοί το έκαναν να φαίνεται παιχνιδάκι. Ηταν ένα γερό μάθημα για μένα, νομίζω, και για όλους τους ομοεθνείς μου στο σετ».

Εκείνη την περίοδο ο φωτογράφος Κωνσταντίνος Μάνος βρέθηκε στα γυρίσματα του «Αμέρικα Αμέρικα», όπου ο Καζάν του έκανε ένα μεγάλο - όπως λέει και ο ίδιος ο Μάνος - δώρο: την αδιαφορία του! Γιατί χάρη σ' αυτήν μπόρεσε η κάμερά του να αποτυπώσει μερικές πραγματικά μοναδικές στιγμές που λίγοι είχαν δει μέχρι σήμερα. «Δεν θα ξεχάσω ποτέ», λέει, «το θέαμα ενός Καζάν που, περιστοιχισμένος από πλήθος περαστικών και παρατρεχάμενων, γύριζε την πιο προσωπική ταινία της ζωής του με μια μοναδική ψυχραιμία». Οι σχέσεις του Καζάν με τον Γιαλλέλη πάντως δεν ήταν πάντοτε ψύχραιμες: ο Καζάν ήξερε πως ο ηθοποιός του χρειαζόταν μπόλικη δουλειά, είχε όμως την κοψιά που ο ρόλος απαιτούσε και έτσι προτιμούσε να «ταλαιπωρεί» τον πρωταγωνιστή του με συνεχείς οδηγίες, παρά να αγκαζάρει κάποιον άλλο που ενδεχομένως θα «τα 'λεγε καλύτερα». Τις εντάσεις αυτές αποφόρτιζε ο Γουέξλερ. «Περάσαμε πολύ χρόνο μαζί, ο Γιαλλέλης - ένας χρυσός άνθρωπος - κι εγώ. Και στο τέλος έδωσε αυτό που έπρεπε να δώσει». Οι φωτογραφίες τους μαζί, ντοκουμέντο ασύλληπτης αξίας.

Πέρασαν δεκαετίες μέχρι να αναγνωρίσει η Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου τη σημαντική προσφορά του Καζάν στο παγκόσμιο σινεμά. Και ο λόγος ήταν ο γνωστός. Η απόφασή του να «καρφώσει» τα ονόματα οκτώ «κόκιννων» σκηνοθετών επί μακαρθισμού (που ήταν όμως ήδη γνωστά στους «διώκτες»), δίχως πραγματικά να ήταν υποχρεωμένος να το κάνει - εκείνη την εποχή, άλλωστε, ήταν πολύ μεγάλο όνομα για να τον βλάψουν. Απόφαση λίγο - πολύ παράλογη λοιπόν, την οποία όμως ο σκηνοθέτης υπερασπίστηκε μέχρι τέλους.

Καζάν - Σκορτσέζε το 1999 στην απονομή των ΟΣΚΑΡ

Ηταν το 1999 που τελικά ο Καζάν, σε ηλικία ενενήντα ετών, θα παραλάμβανε ένα τιμητικό Οσκαρ και κάποιοι προτίμησαν εκείνη τη βραδιά να δείξουν την αντίθεσή τους. Ο Εντ Χάρις και ο Νικ Νόλτε, για παράδειγμα, έμειναν καρφωμένοι και αυστηροί στις καρέκλες τους, ενώ ο Γουόρεν Μπίτι και οι Σκορσέζε και Ρόμπερτ ντε Νίρο (που βρίσκονταν δίπλα στον σκηνοθέτη επί σκηνής) χειροκροτούσαν συγκινημένοι. «Ευχαριστώ την Ακαδημία για το θάρρος και τη γενναιοδωρία της», ακούγεται να λέει ο Καζάν. Αν αναζητήσετε τη βράβευση στο YouTube, αποκλείεται να σας ξεφύγει μια παρατήρηση στα από κάτω σχόλια: «"Θάρρος" - Κύριε Καζάν, μη χρησιμοποιείτε λέξεις που δεν καταλαβαίνετε». Παρατήρηση που, ό,τι κι αν έχει καταγραφεί, δεν μπορεί να σταθεί. Γιατί ο Καζάν βγήκε από την περιπέτεια του «Αμέρικα Αμέρικα» έχοντας γυρίσει την πιο βαθιά βιωματική του δουλειά, αλλά και στρέφοντας την κοινή γνώμη σε ζητήματα που λίγοι τολμούσαν να αγγίξουν διεθνώς: τη γενοκτονία των Αρμενίων και φυσικά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι περισσότεροι θα είχαν εγκαταλείψει την προσπάθεια από την πρώτη εβδομάδα. Ελάχιστοι θα τη συνέχιζαν. Μονάχα ο Καζάν θα μπορούσε να ολοκληρώσει το «Αμέρικα Αμέρικα». Αν αυτό δεν είναι γενναιότητα, τότε τι είναι;